εγκαυστική

εγκαυστική

Τετάρτη 1 Ιουλίου 2015

επιθετικός εκσυγχρονισμός και κοινωνική κρίση

Σε πρόσφατο άρθρο του στην «Καθημερινή» ο Θάνος Βερέμης απέδωσε τα αίτια της ενεστώσας κρίσης στον επίπλαστο εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας από τους πολιτικούς της, που της επέτρεψε να διατηρήσει τα παραδοσιακά της χαρακτηριστικά.
Με άλλα λόγια, για να χρησιμοποιήσω την ευθύβολη ορολογία του Ζακ λε Γκοφ, ο γενόμενος εκσυγχρονισμός των Ελλήνων δεν υπήρξε αρκούντως επιθετικός ούτως ώστε να κάμψει τους δισταγμούς της παραδοσιακής κοινότητας και να τη μεταβάλει έξωθεν. Κατά συνέπεια ο εκσυγχρονισμός υπήρξε ελλιπής και η παλινδρόμηση προς την «οθωμανική», κατά τον συγγραφέα, πολιτική παράδοση, αναπόφευκτη. Ακόμη και η Αριστερά κατηγορείται από τον αρθρογράφο ως εθνικιστική και αντιδυτική.
Είναι φανερή η απουσία πειστικού στοχασμού από μέρους των Νεοελλήνων εκσυγχρονιστών σχετικά με τα παραπάνω φαινόμενα. Οπως όμως έδειξε ο Νόρμπερτ Ελίας, η ασφαλής λειτουργία των θεσμών στη Δύση προϋποθέτει την αυτο-καταναγκαστική ενδοβολή τους εντός της ατομικής συνείδησης, ως συνθήκης κοινωνικής που επιτρέπει τόσο την αυτοανάπτυξη όσο και την έλλογη μετοχή στην κοινωνία των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων. Οι εξατομικευμένοι άνθρωποι δηλαδή στη Δύση παρήγαγαν κρατικό θεσμό, εν είδει κοινωνικού συμβολαίου, στα μέτρα τους, τον εμπιστεύθηκαν και τον εσωτερίκευσαν - λειτουργεί ο θεσμός στη Δύση κυριολεκτικά εκ των ένδον και όχι απλώς εξαιτίας του νόμου.
Πλην όμως η μακρότατη περίοδος της δουλείας τοποθέτησε βαθιά στα κύτταρα του Ελληνα την αποκλειστική πίστη μόνον σε κοινοτικές αξίες και την απόλυτη δυσπιστία προς τον κρατικό θεσμό, είτε διότι αυτός υπήρξε δημιούργημα του απηνούς κατακτητή για αιώνες, είτε διότι, μετά την απελευθέρωση, η εξωγενής θεσμική πανοπλία του νεόκοπου κρατιδίου δεν μπόρεσε ποτέ να πείσει πώς μπορεί να ενσωματώσει τις αξίες και την κοινωνική οντολογία της άμεσης υπαρξιακής κοινότητας των πρώην υποδούλων. Ας προστεθεί εδώ πως, στο πλαίσιο της ορθόδοξης ανθρωπολογίας, η ανάπτυξη της ατομικότητας συνυποθέτει απολύτως και δεν περιθωριοποιεί την κοινωνικότητα, όπως, αντιθέτως, συνέβη στη Δύση για αιώνες. Εδώ μάλιστα βρίσκεται και η μεγάλη αποτυχία των ιθαγενών διανοουμένων, η οποία δεν επέτρεψε την ανάπτυξη ενός γηγενούς ισορροπημένου θεσμικού εκσυγχρονισμού που να εκφράζει όμως ταυτόχρονα την πνευματική φυσιογνωμία του τόπου - όπως, για παράδειγμα, συνέβη στην Ιαπωνία ή στο Ισραήλ. Και λέγοντας φυσιογνωμία εδώ, δεν εννοούμε παγιωμένα χαρακτηριστικά αλλά τον ιδιαίτερο τρόπο οικείωσης του κόσμου και της ιστορίας που έχει κάθε πολιτισμός.
Εξαιτίας λοιπόν αυτής της ελεύθερης ενδοβολής του θεσμού στη Δύση, ο προσωπικός τυχόν μηδενισμός εκεί σπανίως επηρεάζει τον θεσμό, ενώ ο μηδενισμός του Ελληνα διαλύει τον εύθραυστο κοινοτικό του ιστό, ακριβώς διότι πρόκειται για ιστό προσωπικών ή συλλογικών αξιών, παράλληλο ή υπονομευτικό του αναξιόπιστου κρατικού θεσμού. Για την ακρίβεια, ο Ελληνας γίνεται μηδενιστής και αντικοινωνικός όταν απολέσει τα πνευματικά ερείσματα του κοινωνικώς συνυπάρχειν, αφού κανένα υπαρξιακά επεξεργασμένο σύστημα θεσμών (θεσμών, δηλαδή, που δεν επιβάλλονται απλώς έξωθεν) δεν υπάρχει στην παιδεία του, ικανό να τον πείσει να μην επεκτείνει τον προσωπικό του μηδενισμό προς την κοινωνία. Γι' αυτό και η ανάταξη του σημερινού μηδενισμού που οδήγησε και στην οικονομική κρίση, μπορεί ουσιαστικά κυρίως με πνευματικό τρόπο να γίνει - πρέπει να ξανατονιστεί η υπαρξιακή αξία του κοινωνικού σχηματισμού για την πληρότητα του ανθρώπου και μόνον κατόπιν να μιλήσουμε για θεσμό.
Ούτε είναι συνετό να θεωρούμε το νεότερο δυτικό κράτος ως δήθεν ευρισκόμενο εξ ορισμού υπεράνω παραδόσεων ή και μεταφυσικών αξιών. Η πρόσφατη ιστορία των ολοκληρωτικών κρατών, που και μεταφυσικές θέσεις διέθεταν και επιλεκτικές χρήσεις των παραδόσεων επιχείρησαν, αποδεικνύει το γεγονός. Είναι γι' αυτό ακριβώς που ένας στοχαστής σαν τον Μαρκούζε, μετά το σκληρό μάθημα του ναζισμού, επέμενε πως εάν οι παραδόσεις και οι πολιτισμοί δεν έχουν σοβαρό λόγο στην περί θεσμών συζήτηση, τότε ο εκσυγχρονισμός θα κινδυνεύσει να μεταβληθεί στην πράξη σε ολοκληρωτισμό. Ο επιθετικός εκσυγχρονισμός γίνεται έτσι ένας συγκρουσιακός εκσυγχρονισμός, διαθέτων μάλιστα συχνά όλο εκείνο το υλικό των εμμονών, των συγκρούσεων και των ενοχών που η ψυχανάλυση απέδωσε στις νευρώσεις. Οι κουλτούρες είναι το υφάδι των ισορροπημένων εκσυγχρονισμών.


π. Νικόλαος Λουδοβίκος, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 30/07/2010